Bình bát: 7 Công dụng tốt bất ngờ đằng sau loài cây dân dã

1. Loài cây gắn liền trong miền tây sông nước và ký ức tuổi thơ

Cây Bình bát (hay còn gọi là Na biển, Na xiêm) từ lâu đã trở thành một phần không thể thiếu trong bức tranh yên bình của miền Tây sông nước. Hình ảnh những cây Bình bát thân gỗ nhỏ, mọc nghiêng mình soi bóng ven bờ kênh, rạch, ao hồ đã đi sâu vào ký ức của biết bao người con đất Việt. Quả bình bát chín vàng rực rỡ, mang mùi thơm nồng đặc trưng, tuy có vị chát nhẹ nhưng khi được dầm với đường và đá lại trở thành một thức quà giải nhiệt mùa hè dân dã, ngọt ngào và khó quên.

2. Tìm hiểu về cây bình bát: nguồn gốc và đặc điểm sinh thái

Tên khoa học là Annona glabra, Họ Na (Annonaceae) - có nguồn gốc từ vùng Florida, Caribe và Tây Phi. Nhưng loài cây này đã trở nên phổ biến và thích nghi hoàn hảo tại các vùng nhiệt đới, đặc biệt là Việt Nam.

Đặc điểm sinh thái: Cây ưa đất ẩm ướt, chịu được phèn và mặn, thường mọc ở các vùng ngập nước hay đầm lầy. Quả hình tim, kích thước bằng hoặc lớn hơn quả táo. Khi chín có màu vàng hoặc vàng pha đỏ, thịt quả màu trắng ngà, vị ngọt nhẹ nhưng có độ chát nhất định.

Không chỉ là thức quả dân dã, hầu hết các bộ phận của cây Bình bát (quả xanh, lá, thân, rễ) đều được sử dụng trong Y học cổ truyền với nhiều lợi ích đáng ngạc nhiên.

1. Hỗ trợ ổn định đường huyết đối với người bị tiểu đường

Quả Bình bát xanh được xem là một bài thuốc hỗ trợ hiệu quả cho người bệnh tiểu đường. Các hoạt chất trong quả xanh, đặc biệt là khi phơi khô, giúp ổn định và kiểm soát lượng đường trong máu.

2. Hỗ trợ điều trị kiết lỵ, tiêu chảy do nhiễm khuẩn

Quả Bình bát xanh có vị chát, tính se do chứa Tannin và các hợp chất khác, có tác dụng sát trùng và làm se niêm mạc ruột. Do đó, quả xanh thái mỏng, phơi khô, sắc nước uống được dùng để trị kiết lỵ, tiêu chảy và nhiễm khuẩn hô hấp cấp.

Ngoài quả, lá và vỏ cây bình bát cũng được ghi nhận có hoạt tính kháng khuẩn và chống viêm, nhờ các hợp chất flavonoid, tannin và phenolic. Những hoạt chất này có thể ức chế vi khuẩn gây bệnh đường ruột, giảm viêm niêm mạc ruột, từ đó hỗ trợ cải thiện các triệu chứng tiêu chảy và kiết lỵ, đặc biệt khi nguyên nhân liên quan đến nhiệt độc hoặc nhiễm khuẩn. Tuy nhiên, những người cơ địa hàn nên hạn chế hoặc dùng với liều lượng nhỏ để tránh làm tình trạng tiêu chảy nặng hơn.

3. Công dụng kháng khuẩn và kháng nấm

Nhiều nghiên cứu hiện đại cho thấy chiết xuất lá và vỏ cây bình bát sở hữu khả năng kháng khuẩn và kháng nấm đáng chú ý. Các phân đoạn chiết xuất chứa flavonoid, tanin và phenolic giúp ức chế sự phát triển của nhiều vi khuẩn gây bệnh thường gặp như E. coli, Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa – những tác nhân gây nhiễm khuẩn đường ruột, da và hô hấp. Ngoài ra, một số thử nghiệm còn cho thấy bình bát có thể làm giảm sự phát triển của các chủng nấm men như Candida spp. nhờ cơ chế phá vỡ màng tế bào vi sinh vật.

4. Công dụng chống oxy hóa mạnh

Bình bát cũng được ghi nhận có hoạt tính chống oxy hóa mạnh nhờ hàm lượng cao các hợp chất flavonoid và phenolic tự nhiên. Những hoạt chất này có khả năng trung hòa các gốc tự do – tác nhân gây lão hóa tế bào, suy giảm chức năng miễn dịch và hình thành nhiều bệnh lý mạn tính. Nhờ đó, chiết xuất bình bát có thể góp phần bảo vệ tế bào khỏi tổn thương oxy hóa, hỗ trợ giảm viêm và duy trì sức khỏe tổng thể.

5. Tác dụng kháng ký sinh trùng

Một số tài liệu khoa học bước đầu ghi nhận chiết xuất từ lá và vỏ cây bình bát có tác dụng ức chế một số loại ký sinh trùng đường ruột, đặc biệt là giun sán. Các hoạt chất như alkaloid, saponin và tanin được cho là có khả năng làm suy giảm hoạt động của ký sinh trùng và ức chế khả năng bám dính vào niêm mạc ruột. Tuy nhiên, những kết quả này mới chỉ dừng lại ở mức nghiên cứu in vitro và trên động vật, chưa có đủ bằng chứng lâm sàng để xác nhận tính an toàn và hiệu quả trên người. Vì vậy, dù bình bát có tiềm năng chống ký sinh trùng, việc sử dụng trong thực tế vẫn cần thận trọng và không nên thay thế các thuốc điều trị đặc hiệu.

6. Tác dụng an thần 

Theo y học cổ truyền, bình bát có tác dụng giải độc và điều hòa khí huyết. Nhờ đặc tính này, bình bát được xem là dược liệu có khả năng an thần, giúp thư giãn tinh thần, giảm lo âu và hỗ trợ giấc ngủ. Người xưa thường dùng quả bình bát chín hoặc lá sắc uống để làm dịu cơ thể, giảm trạng thái căng thẳng và cải thiện chất lượng giấc ngủ tự nhiên. 

7. Tác dụng thanh nhiệt được biết đến phổ biến

Bình bát là dược liệu quen thuộc trong Đông y nhờ tính mát, vị ngọt thanh, có khả năng thanh nhiệt và giải độc cơ thể hiệu quả. Các bộ phận như lá, vỏ và quả bình bát được sử dụng để giúp làm dịu nóng trong, hỗ trợ giảm cảm giác bức bối, uể oải do nhiệt tích tụ. Dân gian thường dùng nước sắc lá bình bát hoặc ăn quả chín để hỗ trợ thanh nhiệt vào những ngày nắng nóng, giúp cơ thể nhẹ nhàng, thoải mái hơn. Đây cũng là tác dụng phổ biến nhất, được nhiều người biết đến và sử dụng rộng rãi.

>> Xem thêm: tác dụng trị bệnh của bình bát

Đây là loại cây khá nhiều công dụng, nhiều bộ phận của cây có thể được sử dụng dưới nhiều hình thức khác nhau, tùy theo mục đích và bộ phận của cây:

1. Dùng lá bình bát sắc với nước:

• Lá tươi hoặc khô có thể sắc lấy nước uống giúp thanh nhiệt, giải độc và hỗ trợ an thần nhẹ.
• Liều lượng phổ biến: 10–20g lá tươi, sắc với 500ml nước, uống trong ngày.

2. Trái bình bát - món thức uống dân dã quen thuộc 

Món Bình bát dầm đường là món ăn tuổi thơ của nhiều người, giúp giải nhiệt mùa hè:

• Nguyên liệu: Quả Bình bát chín, đường cát (hoặc đường phèn), sữa đặc (tùy chọn) và đá bào.
• Cách làm: Gọt sạch vỏ quả chín, bỏ hạt, lấy phần thịt quả dầm chung với đường cát. Thêm sữa đặc và đá bào khi thưởng thức để có vị ngọt béo, thanh mát.
• Công dụng: Giải nhiệt, nhuận tràng, làm mát cơ thể.

3. Ứng dụng vỏ cây hoặc rễ cây đắp ngoài da:

• Vỏ thân và rễ có thể giã nát đắp ngoài da để giảm mẩn ngứa, sát khuẩn nhẹ.
• Dùng ngoài da, nên lưu ý rửa sạch và thử trên một vùng da nhỏ trước khi áp dụng rộng.

Mặc dù có nhiều lợi ích, Bình bát là một dược liệu có độc tính, do đó cần phải hết sức cẩn trọng khi sử dụng.

1. Lưu ý quan trọng về độc tính và liều lượng

• Độc tính có ở vỏ cây và hạt: Hạt có chứa chất độc, tuyệt đối không được dùng để uống, chỉ dùng ngoài da để trị chấy rận.
• Dễ kích ứng với mắt: Tránh để nhựa cây, nước ép từ hạt hoặc lá bắn vào mắt vì có thể gây kích ứng nghiêm trọng.
• Tham khảo ý kiến chuyên gia: Khi sử dụng bất kỳ bộ phận nào của cây Bình bát để điều trị bệnh, nên tham khảo ý kiến bác sĩ hoặc thầy thuốc Đông y về liều lượng và cách chế biến để đảm bảo an toàn.

2. Những điều kiêng kỵ khi ăn Bình bát

Trong dân gian, có lời đồn rằng Bình bát kỵ Thanh long, ăn chung có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng chết người. Tuy nhiên, cho đến nay, chưa có bất kỳ nghiên cứu khoa học hay ghi nhận trường hợp tử vong nào xác nhận điều này.

Theo quan điểm Đông y, do Bình bát có tính mát và giải độc mạnh mẽ, bạn nên tránh ăn quá nhiều cùng lúc với các loại thực phẩm có tính hàn khác để tránh bị lạnh bụng, khó tiêu.

3. Người có cơ địa hàn cần lưu ý khi sử dụng: 

Bình bát có tính mát, thanh nhiệt, rất thích hợp để giải độc và làm dịu cơ thể trong những ngày nắng nóng. Tuy nhiên, những người có cơ địa hàn – biểu hiện dễ lạnh bụng, sợ lạnh, tay chân lạnh, tiêu chảy hoặc phân lỏng – cần thận trọng khi sử dụng. Dùng quá nhiều bình bát có thể làm tăng cảm giác lạnh bụng, đầy hơi, rối loạn tiêu hóa và khiến các triệu chứng hàn nặng hơn.

Bình bát là một "kho báu" thiên nhiên dân dã mà tạo hóa ban tặng cho con người. Từ ký ức tuổi thơ ngọt ngào đến tiềm năng dược liệu quý giá, Bình bát xứng đáng được trân trọng và sử dụng đúng cách. Hãy nhớ luôn tham khảo ý kiến chuyên môn trước khi áp dụng các bài thuốc từ Bình bát để đảm bảo an toàn và hiệu quả tốt nhất.

Theo dõi Medigo để khám phá thêm nhiều kiến thức hay và hữu ích, được cập nhật liên tục mỗi ngày.