Bạch cập – Dược liệu quý từ lan đất: Đặc điểm, phân bố và công dụng

Bạch cập, còn được gọi là liên cập thảo, là thân rễ của một loài lan sống lâu năm. Giới Đông y ví rằng tên gọi phản ánh màu sắc “bạch” (trắng) và độ liên tục của củ “cập”, tạo nên tên "bạch cập".

Tên khoa học của Bạch cập: Bletilla striata (Thunb.) Reichb.f.

Bạch cập thuộc họ: Orchidaceae (Lan)

Về cấu tạo, bạch cập sở hữu thân rễ phình to giống củ, được sơ chế phơi hoặc sấy khô để sử dụng làm dược liệu.

Cấu tạo thực vật: Loại cây này thuộc họ Lan, là thảo sống lâu năm, cao khoảng 0,9–1 m, có thân rễ phình thành củ và vảy. 

Lá mọc từ rễ, hình mác dài 18–40 cm và rộng khoảng 2,5–5 cm, mặt lá có nhiều nếp nhăn dọc. Mùa hạ, hoa nở màu đỏ tía hoặc hồng tím, quả nang thường có hình thoi, 6 cạnh.

Dược liệu: Thân rễ sau khi chế biến có dạng bánh dày, dẹt, mặt ngoài có vân đồng tâm, chất cứng giống như sừng. Loại tốt nhất có màu trắng đục, chắc, khó bẻ gãy.

Thành phần hóa học: Trong thân rễ có chứa chất nhầy chiếm khoảng 50–55%, tinh dầu, glycogen, một phần tinh bột và đường glucose.

Chế biến: Sau khi thu hái, dược liệu được rửa sạch, loại bỏ phần già và rễ con, sau đó nhúng hoặc hấp cho mềm, bóc vỏ rồi phơi nắng nhẹ hoặc sấy nhỏ lửa đến khô. Có thể thái lát, tán bột hoặc dùng sống.

Bạch cập là loài cận nhiệt đới và ôn đới ấm, phân bố tự nhiên khá hạn chế. Ở Việt Nam, loài này chỉ mọc rải rác tại các vùng núi cao có khí hậu á nhiệt đới như Cao Bằng, Lào Cai, Lạng Sơn, Hà Giang, Yên Bái, Tuyên Quang.

Ở Trung Quốc, Bạch cập cũng xuất hiện tại các tỉnh như Thiểm Tây, An Huy, An Khánh và Trung Phủ.

Tại Việt Nam, Bạch cập được xem là cây thuốc quý, đã được đưa vào danh mục đỏ các cây thuốc Việt Nam, nhằm khuyến khích bảo vệ và nhân giống.

Cây Bạch cập hiện nay nổi bật với nhiều giá trị y học, từ tác dụng cầm máu, kháng khuẩn đến hỗ trợ điều trị các chứng bệnh trong Đông – Tây y, được ứng dụng linh hoạt qua nhiều cách dùng khác nhau.

1. Theo y học hiện đại

Bạch cập chứa hoạt chất biphenanthren, có tác dụng kháng khuẩn với một số vi khuẩn thông thường.

Nghiên cứu lâm sàng cho thấy hiệu quả cao trong điều trị xuất huyết tiêu hóa: trong một thử nghiệm trên 70 bệnh nhân, có tới 97,2% người khỏi bệnh (68 người), thời gian điều trị trung bình từ 2–7 ngày; một nghiên cứu khác trên 100 bệnh nhân ghi nhận 90% người khỏi bệnh sau 2–4 ngày điều trị.

Nghiên cứu từ Trung Quốc cho thấy ứng dụng tích cực ở 300 bệnh nhân xuất huyết hô hấp.

2. Theo y học cổ truyền

Y học cổ truyền xếp bạch cập vào nhóm có vị đắng, tính bình, quy vào kinh phế, có tác dụng "bổ phế", "hóa ứ", "cầm máu", đồng thời giúp vết thương mau lành.

Bạch cập được khuyến dùng trong các trường hợp bị nôn ra máu, lỵ ra máu, chảy máu cam, đau mắt đỏ, đặc biệt còn được sử dụng để đắp ngoài cho các vết thương sưng tấy, mụn nhọt hoặc bỏng.

Liều dùng thông dụng thường khoảng 4–12 g dưới dạng thuốc sắc hoặc thuốc bột.

Bạch cập – dược liệu quý từ nhóm lan đất – không chỉ nổi bật ở giá trị y học hiện đại như kháng khuẩn và cầm máu, mà còn được ứng dụng rộng rãi trong y học cổ truyền và dân gian ở nhiều bài thuốc chữa chảy máu, vết thương, bỏng, nứt da... Quá trình bảo tồn và nghiên cứu, đặc biệt tại Việt Nam, càng được chú trọng hơn khi loài này đã được đưa vào sách đỏ, nhằm bảo vệ nguồn gen quý và phát huy tiềm năng ứng dụng trong y dược.