Cây Ba gạc (Rauvolfia verticillata): Đặc điểm, phân bố và công dụng

Cây Ba gạc thuộc họ Trúc đào (Apocynaceae), là một loài thực vật có giá trị y học cao, được phân bố rộng rãi ở châu Á nhiệt đới. 

Tên khoa học của cây Ba Gạc: Rauvolfia verticillata (Lour.) Baill

Ở Việt Nam, cây thường được gọi đơn giản là “Ba gạc”, khác biệt với một số loài khác như Ba gạc lá vòng (Rauvolfia serpentina).

Từ lâu, cây Ba gạc đã gắn liền với các bài thuốc dân gian và Đông y, dùng để điều trị bệnh tim mạch, cao huyết áp, mất ngủ và cả các chứng bệnh truyền nhiễm. Trong y học hiện đại, thành phần reserpine chiết xuất từ rễ cây đã từng được sử dụng làm thuốc hạ huyết áp và an thần, góp phần quan trọng trong điều trị các rối loạn tâm thần vào giữa thế kỷ XX.

Ba gạc là cây bụi hoặc cây gỗ nhỏ, có thể cao từ 1–3 m, thậm chí tới 5m trong điều kiện tự nhiên tốt.

Thân và nhựa mủ: Thân nhẵn, phân cành nhiều, khi cắt có nhựa mủ trắng đặc trưng.

Lá: Lá mọc đối hoặc xoắn vòng 3–5 chiếc, hình bầu dục hoặc thuôn dài, dài từ 3–30 cm, rộng 1–10 cm, mặt trên xanh đậm, mặt dưới nhạt hơn.

Hoa: Hoa nhỏ, mọc thành xim ở đầu cành, màu trắng ngà hoặc hồng nhạt, có mùi thơm nhẹ.

Quả: quả mọng hình cầu hay bầu dục, khi chín có màu đỏ tươi hoặc tím sẫm. Bên trong quả có hạt cứng, bóng.

Chính những đặc điểm này giúp phân biệt cây Ba gạc với những loài khác cùng chi Rauvolfia.

Ba gạc là loài cây bản địa của vùng nhiệt đới châu Á, phân bố từ Nam Á tới Đông Nam Á và Đông Á.

Trên thế giới: Cây mọc tự nhiên tại Ấn Độ, Sri Lanka, Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia, Trung Quốc, Đài Loan, Malaysia, Indonesia và Philippines.

Tại Việt Nam: Cây mọc hoang khá phổ biến ở các vùng núi trung du, đặc biệt là các tỉnh phía Bắc như Hà Giang, Lạng Sơn, Cao Bằng, Lào Cai, Thanh Hóa. Ba gạc thường sinh trưởng ở rừng thưa, bìa rừng, ven suối, hay các khu vực đất ẩm ở độ cao từ đồng bằng cho tới 1.700 m.

Sự phân bố rộng rãi này cho thấy Ba gạc là loài cây dễ thích nghi, có thể khai thác làm dược liệu nhưng cũng cần có kế hoạch bảo tồn bền vững.

Từ lâu, cây Ba gạc đã được coi là vị thuốc quý trong y học cổ truyền, không chỉ nổi bật với công dụng hạ huyết áp và an thần mà còn có nhiều tác dụng chữa bệnh đa dạng khác như:

1. Hạ huyết áp và an thần

Rễ Ba gạc chứa nhiều alkaloid indole, nổi bật nhất là reserpine, có tác dụng hạ huyết áp, làm chậm nhịp tim, đồng thời mang lại hiệu quả an thần và hỗ trợ giấc ngủ.

Trong y học cổ truyền, rễ Ba gạc được dùng để “an thần, trấn tĩnh, thanh nhiệt, bình can”. Các nghiên cứu dược lý hiện đại đã chứng minh tác dụng hạ huyết áp của cây, giúp kiểm soát bệnh cao huyết áp và rối loạn tim mạch.

2. Điều trị rắn cắn và sốt rét

Ba gạc được dân gian nhiều nước Á Đông dùng làm thuốc giải độc khi bị rắn cắn. Ngoài ra, cây còn được sử dụng để chữa sốt rét, sốt phát ban, kiết lỵ, nhờ các hoạt chất có tác dụng kháng khuẩn, kháng ký sinh trùng.

3. Chống viêm, kháng khuẩn, chống ung thư (theo nghiên cứu hiện đại)

Các thử nghiệm đã chỉ ra dịch chiết từ Ba gạc có khả năng kháng viêm, ức chế vi khuẩn và hỗ trợ chống oxy hóa. Một số hoạt chất từ cây còn cho thấy tiềm năng chống ung thư, mở ra triển vọng ứng dụng trong điều trị bệnh nan y.

4. Các công dụng khác

Lá tươi: dùng giã nát đắp ngoài để chữa viêm mắt, vết thương, ghẻ lở.

Vỏ rễ: ứng dụng trong y học cổ truyền, cây Ba gạc hỗ trợ điều trị động kinh, chóng mặt, đau đầu.

Toàn cây: có thể được dùng trong các bài thuốc hỗ trợ tiêu hóa, điều trị bệnh ngoài da, hoặc cải thiện chất lượng giấc ngủ.

Dù mang lại nhiều lợi ích y học, cây Ba gạc cũng chứa độc tính nhất định. Các alkaloid như reserpine nếu dùng quá liều có thể gây hạ huyết áp quá mức, trầm cảm, mệt mỏi hoặc rối loạn tiêu hóa. Vì vậy:

• Không nên tự ý dùng Ba gạc mà cần có chỉ định của thầy thuốc.
• Phụ nữ mang thai, trẻ nhỏ, người huyết áp thấp cần tránh sử dụng.
• Khi dùng cần tuân thủ liều lượng chặt chẽ, tránh kéo dài quá lâu.

Cây Ba gạc (Rauvolfia verticillata) là một loài dược liệu quý, được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền để điều trị nhiều bệnh lý. Tuy nhiên, do chứa hoạt chất mạnh và có độc tính, việc sử dụng Ba gạc cần hết sức thận trọng, tuân theo hướng dẫn chuyên môn.