Cây anh túc: Bí ẩn đằng sau vẻ đẹp của loài hoa “gây nghiện” trong tự nhiên

Cây anh túc (Papaver somniferum L.) hay còn được gọi là hoa túc anh, a phiến, a phiện, thẩu là một loài thực vật thân thảo thuộc họ Thuốc phiện . Loài cây này nổi bật với hoa lớn, màu sắc đa dạng và có chứa các alkaloid tự nhiên như morphin, codein… được dùng trong y học, nhưng đồng thời cũng là nguồn gốc của thuốc phiện. Ở Việt Nam, cây này bị cấm trồng và sử dụng trái phép do nguy cơ gây nghiện.

Cây anh túc là một loài thực vật thân thảo, thân mọc thẳng, cao từ 0,5-1,5 m, nhẵn hoặc phủ lớp phấn trắng, khi bị cắt, thân tiết ra nhựa mủ trắng chứa các alkaloid tự nhiên. Lá mọc so le, mép răng cưa nhẹ, lá dưới có cuống dài trong khi lá trên ôm sát thân. Hoa lớn, mọc đơn độc ở đầu cành, có 4-6 cánh mỏng, màu sắc đa dạng từ trắng, đỏ, hồng đến tím, tạo nên vẻ đẹp bắt mắt. Quả là quả nang hình cầu hoặc bầu dục, chứa nhiều hạt nhỏ, khi già, nhựa bên trong chuyển sang màu nâu đen. Hạt nhỏ, màu trắng, xám hoặc đen tùy giống, có thể dùng làm thực phẩm hoặc chiết xuất dược liệu sau khi xử lý. Rễ chùm, phân nhánh, không có củ đặc biệt, giúp cây bám chắc vào đất. Một số bộ phận của cây như quả chưa chín hay nhựa quả được dùng trong y học cổ truyền và hiện đại, nhưng cần thận trọng do tính gây nghiện.

Cây anh túc có nguồn gốc từ vùng Hy Lạp và Trung Á và hiện nay được trồng rộng rãi ở nhiều nước châu Á, châu Âu và Bắc Phi. Tại Việt Nam, trước đây cây từng được trồng tại các tỉnh miền núi phía Bắc như Lai Châu, Sơn La, Điện Biên và Hòa Bình. Tuy nhiên, do chứa các chất gây nghiện mạnh, việc trồng và sử dụng cây anh túc hiện nay bị nghiêm cấm theo pháp luật.

Cây anh túc có nhiều giống và biến thể khác nhau, được phân loại dựa trên màu hoa, mục đích sử dụng và hàm lượng alkaloid trong nhựa. Dưới đây là một số loại phổ biến:

Anh túc trắng 

Anh túc trắng là loại cây có hoa màu trắng hoặc trắng ngà, hạt nhỏ màu trắng xám. Nhựa của quả anh túc trắng chứa hàm lượng morphin cao, là nguồn nguyên liệu chính để chiết xuất thuốc phiện và các chế phẩm giảm đau trong y học hiện đại như morphin hay codein. Tuy nhiên, do khả năng gây nghiện mạnh, loại cây này hiện được kiểm soát chặt chẽ và cấm trồng tự do tại nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam.

Anh túc đỏ

Anh túc đỏ có hoa màu đỏ rực rỡ, cánh mỏng, mềm mại, thường mọc dại ở vùng ôn đới châu Âu. Loài này gần như không chứa chất gây nghiện, khác với cây thuốc phiện thật. Ở nhiều quốc gia, hoa anh túc đỏ được xem là biểu tượng tưởng niệm những người lính đã hy sinh trong chiến tranh, đặc biệt phổ biến ở Anh và các nước châu Âu. Ngoài ra, anh túc đỏ còn được trồng làm cây cảnh nhờ vẻ đẹp nổi bật của hoa.

Anh túc tím hoặc hồng 

Loại anh túc này có hoa màu tím đậm, tím nhạt hoặc hồng, hạt thường có màu xám đen. Nhựa quả chứa một lượng trung bình các alkaloid như morphin, codein, papaverin. Ở một số nước, anh túc tím được trồng có kiểm soát để phục vụ cho ngành dược, sản xuất thuốc giảm đau hoặc an thần. Tuy nhiên, cũng giống như các loại anh túc khác, việc trồng và sử dụng cây này cần giấy phép hợp pháp nhằm tránh nguy cơ lạm dụng.

Anh túc cảnh

Anh túc cảnh có hoa lớn, nhiều màu sắc sặc sỡ như đỏ cam, hồng, trắng, tím, cánh hoa dày và lâu tàn hơn các loại khác. Đây là giống lai được trồng phổ biến làm cây cảnh trang trí sân vườn ở châu Âu và Bắc Mỹ. Khác với cây thuốc phiện, anh túc cảnh không chứa nhựa gây nghiện, hoàn toàn an toàn khi trồng và chăm sóc. Loài này có nguồn gốc từ vùng Trung Đông và dãy núi Caucasus.

Mặc dù cây anh túc chứa các chất gây nghiện và độc tính mạnh nếu sử dụng sai cách, nhưng trong y học cổ truyền và y học hiện đại, loài cây này lại mang đến nhiều công dụng quý giá.

Trong y học cổ truyền

Nhựa quả anh túc (còn gọi là a phiến hoặc nha phiến) được xem là một vị thuốc quý nhưng cực độc, chỉ được sử dụng trong những trường hợp đặc biệt và với liều lượng vô cùng nhỏ. 

Theo các tài liệu Đông y cổ như Bản thảo cương mục, a phiến có vị đắng, chát, tính ấm, có tác dụng an thần, giảm đau, chữa ho, chống tiêu chảy và giúp ngủ sâu. Các thầy thuốc xưa thường bào chế bằng cách nấu chín, sấy khô hoặc hòa tan với nước thuốc khác để giảm độc tính trước khi dùng. Nhờ đó, dược liệu từ cây anh túc từng được sử dụng để chữa đau dạ dày, đau khớp, ho gà, tiêu chảy kéo dài hoặc mất ngủ mãn tính. 

Tuy nhiên, việc dùng phải theo dõi nghiêm ngặt, vì nếu vượt quá liều, hoạt chất trong cây có thể gây ức chế thần kinh trung ương, dẫn đến nghiện hoặc ngộ độc nguy hiểm.

Trong y học hiện đại

Cây anh túc được xem là nguồn nguyên liệu tự nhiên quan trọng cho ngành dược phẩm. Từ quả và nhựa của cây, các nhà khoa học đã chiết xuất được nhiều alkaloid quý như morphin, codein, Papaverin và thebain. Những hoạt chất này là thành phần chính trong các loại thuốc giảm đau mạnh, thuốc an thần, thuốc trị ho, thuốc chống co thắt cơ trơn hoặc thuốc gây mê trong phẫu thuật. 

Ngoài ra, nhờ tính năng sinh học mạnh mẽ, các hợp chất từ cây anh túc còn được nghiên cứu để bào chế thuốc điều trị rối loạn thần kinh, đau mãn tính và bệnh tim mạch. 

Tuy nhiên, do khả năng gây nghiện cao và tác dụng phụ nghiêm trọng nếu lạm dụng, tất cả các hoạt chất này hiện nay đều nằm trong danh mục thuốc kiểm soát đặc biệt, chỉ được sử dụng trong môi trường y tế có giám sát.

Tại Việt Nam, cây anh túc được xếp vào danh mục thực vật có chứa chất ma túy, theo quy định của Luật Phòng, chống ma túy và các Nghị định của Chính phủ (Nghị định số 73/2018/NĐ-CP). Vì vậy, mọi hành vi trồng, tàng trữ, mua bán, vận chuyển hoặc sử dụng cây anh túc và các chế phẩm từ nhựa của nó đều bị nghiêm cấm. Việc vi phạm có thể bị xử phạt hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự, tùy mức độ.

Ngoài vấn đề pháp lý, cây anh túc còn tiềm ẩn nguy cơ gây nghiện rất cao do chứa các alkaloid như morphin, codein và thebain, có tác dụng mạnh lên hệ thần kinh trung ương. Việc sử dụng tùy tiện hoặc lạm dụng có thể dẫn đến ngộ độc, lệ thuộc thuốc, rối loạn tâm lý, và lâu dài gây tổn hại gan, thận, tim mạch.

Do đó, người dân không nên tự ý trồng hoặc sử dụng cây anh túc dưới bất kỳ hình thức nào. Việc tìm hiểu về cây này chỉ nên thực hiện với mục đích học tập, nghiên cứu khoa học hoặc y học, trong phạm vi được pháp luật cho phép và có sự giám sát của cơ quan chức năng.

Nếu bạn quan tâm đến các vị thuốc hợp pháp, an toàn và được kiểm chứng trong y học cổ truyền, hãy tham khảo ý kiến bác sĩ hoặc dược sĩ chuyên môn trên Medigo nền tảng chăm sóc sức khỏe trực tuyến uy tín, giúp bạn tra cứu thông tin thuốc, đặt câu hỏi miễn phí và mua thuốc chính hãng ngay tại nhà.

Tải ứng dụng Medigo để được tư vấn và chăm sóc sức khỏe an toàn mọi lúc, mọi nơi!