Cây Bạch chỉ – Dược liệu quý với nhiều công dụng chữa bệnh

Bạch chỉ có tên khoa học là Angelica dahurica, thuộc họ Hoa tán (Apiaceae). Trong Đông y, phần rễ phơi hoặc sấy khô là bộ phận được dùng làm thuốc. Đây là vị thuốc đã có lịch sử sử dụng hàng nghìn năm ở Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản và Việt Nam.

Theo Đông y, bạch chỉ có vị cay, tính ôn, mùi thơm, quy vào kinh phế, vị và đại tràng. Đặc tính này giúp nó trở thành vị thuốc quan trọng trong nhiều bài thuốc chữa bệnh về hô hấp, thần kinh, da liễu và đau nhức xương khớp.

Hình thái: Bạch chỉ là cây thân thảo sống lâu năm, cao 1–2,5 m. Thân mọc thẳng, rỗng, đường kính 2–3 cm, thường có màu xanh nhạt pha tím.

Lá: To, xẻ lông chim, gân nổi rõ, mép lá có răng cưa nhỏ.

Hoa: Nhỏ, màu trắng, mọc thành cụm tán kép, nở rộ vào tháng 7–8.

Quả: Hình bầu dục dẹt, dài khoảng 4–7 mm, chín vào tháng 8–9.

Rễ: Phần củ to, hình trụ, là nơi chứa nhiều tinh dầu, coumarin và hoạt chất có giá trị dược lý.

Trên thế giới: Cây Bạch chỉ phân bố chủ yếu tại Đông Bắc Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản và vùng Siberia (Nga).

Ở Việt Nam: Ở Việt Nam, Bạch chỉ thường được tìm thấy hoặc canh tác ở những vùng khí hậu mát mẻ, miền núi phía Bắc có độ cao phù hợp (ví dụ các vùng núi tỉnh Tây Bắc), tập trung nhiều tại Hưng Yên, Vĩnh Phúc, Lào Cai…

Bạch chỉ là vị thuốc đa công dụng, được ứng dụng rộng rãi trong cả y học cổ truyền và hiện đại, nổi bật với các tác dụng sau:

1. Theo y học cổ truyền

Bạch chỉ được mô tả trong nhiều sách y học cổ như Thần Nông bản thảo, Bản thảo cương mục với các công năng:

Giải cảm, phát tán phong hàn: Trong Đông y, Bạch chỉ thường được dùng khi cơ thể bị cảm lạnh kèm theo các triệu chứng như sổ mũi, nghẹt mũi, nhức đầu vùng trán và hốc mắt. 

Chỉ thống (giảm đau): Bạch chỉ nổi tiếng với khả năng giảm đau, đặc biệt là các cơn đau đầu do cảm mạo phong hàn, đau nhức răng hoặc đau dọc theo dây thần kinh vùng mặt. Hoạt chất trong Bạch chỉ giúp lưu thông khí huyết, giảm ứ trệ và cải thiện cảm giác đau tức, nhức nhối. 

Tiêu thũng, bài mủ: Với đặc tính kháng khuẩn, tiêu viêm và làm se vết thương, Bạch chỉ giúp làm mủ khô nhanh hơn, thúc đẩy mô mới hình thành, từ đó rút ngắn quá trình lành thương. Trong dân gian, dược liệu này hay được dùng để trị các loại mụn nhọt, viêm da mủ hay các ổ áp xe ngoài da.

Hoạt huyết, điều kinh: Ở phụ nữ, Bạch chỉ có khả năng hỗ trợ điều hòa tuần hoàn máu, giúp kinh nguyệt ra đều đặn và giảm cảm giác đau bụng khi hành kinh. 

Chữa chứng chảy máu cam, sởi, thủy đậu: Khi kết hợp cùng một số dược liệu khác, Bạch chỉ có tác dụng thanh nhiệt, giải độc và làm se niêm mạc, điều này giúp kiểm soát tình trạng chảy máu cam ở người bị nóng trong.

2. Theo y học hiện đại

Các nghiên cứu hiện đại đã chỉ ra rằng trong rễ Bạch chỉ có nhiều hoạt chất quý như coumarin (imperatorin, isoimperatorin, oxypeucedanin), angelicotoxin, tinh dầu... Những hợp chất này mang lại nhiều tác dụng sinh học đáng chú ý như:

• Giảm đau: Các thí nghiệm cho thấy chiết xuất Bạch chỉ có tác dụng giảm đau rõ rệt, áp dụng trong nhức đầu, đau răng, đau do thần kinh, đau sau sinh.
• Kháng viêm mạnh: Coumarin trong Bạch chỉ ức chế sự tiết các chất gây viêm, nhờ đó hỗ trợ điều trị viêm xoang, viêm khớp, viêm da.
• Kháng khuẩn – kháng virus: Dược liệu có khả năng ức chế nhiều vi khuẩn gây bệnh như tụ cầu vàng, liên cầu, trực khuẩn thương hàn, trực khuẩn lao, thậm chí cả một số virus cúm.
• Điều hòa miễn dịch: Giúp tăng cường khả năng chống lại tác nhân gây bệnh, đồng thời giảm phản ứng dị ứng (hen suyễn, viêm mũi dị ứng).
• Tác dụng thần kinh trung ương: Angelicotoxin kích thích thần kinh vận mạch, giúp tăng tuần hoàn, tỉnh táo; nhưng cần lưu ý liều cao có thể gây co giật.
• Chăm sóc da và làm đẹp: Một số nghiên cứu gần đây cho thấy chiết xuất Bạch chỉ có khả năng chống oxy hóa, làm sáng da, giảm mụn nhọt, cải thiện tình trạng viêm da nhờ đặc tính kháng khuẩn và chống viêm.

Bạch chỉ (Angelica dahurica) là một dược liệu quý, vừa có giá trị trong y học cổ truyền vừa được khoa học hiện đại xác nhận công dụng. Với đặc tính giải cảm, giảm đau, kháng viêm, kháng khuẩn, điều hòa miễn dịch, vị thuốc này thường được ứng dụng trong điều trị từ các bệnh hô hấp như cảm cúm, viêm xoang, đến các vấn đề da liễu, đau răng và đau nhức thần kinh.

Tuy nhiên, Bạch chỉ cũng chứa hoạt chất tác động mạnh lên hệ thần kinh, nên việc sử dụng cần có liều lượng hợp lý, tốt nhất dưới sự hướng dẫn của thầy thuốc.