Bạch cương tàm: Dược lý và cách nhận biết hàng chuẩn

Tên gọi Bạch cương tàm mô tả chính xác trạng thái của dược liệu: "Bạch" là màu trắng, "Cương" là cứng, "Tàm" là con tằm. Hiểu đơn giản, đây là những con tằm bị bệnh chết cứng và bao phủ bởi một lớp phấn trắng.

Tên khoa học: Bombyx mori L(tên con tằm) bị nhiễm nấm Beauveria bassiana (Bals.) Vuill. Tên gọi khác: Tàm vôi, Cương tàm, Thiên long, Cương trùng. 

Quá trình hình thành: con tằm ăn lá dâu, khi đến giai đoạn 4-5 (gần nhả tơ), nếu bị nhiễm vi nấm Beauveria bassiana, tằm sẽ bị bệnh, rối loạn tiêu hóa và chết. Sau khi chết, khuẩn ty (sợi nấm) phát triển mạnh, bao phủ toàn thân tằm một lớp màng trắng như vôi và làm cơ thể tằm cứng lại. Người ta thu nhặt những con này, phơi hoặc sấy khô làm thuốc.

Để tránh mua phải tằm chết do bệnh khác hoặc tằm sấy khô thông thường rồi tẩm bột, bạn cần quan sát kỹ các đặc điểm sau:

• Hình dáng và màu sắc: 

Một dược liệu Bạch cương tàm chất lượng tốt (loại 1) sẽ có hình dáng nguyên vẹn của con tằm, hình trụ tròn hoặc hơi dẹt, thường cong queo, co quắp lại. Chiều dài trung bình khoảng 3-5cm, đường kính khoảng 0.5cm. Bề mặt bên ngoài phủ một lớp bột màu trắng hoặc trắng xám (đây là bào tử nấm, không phải vôi bột nhân tạo). Trên thân vẫn còn nhìn rõ các đốt và vết của các chân tằm.

• Kết cấu và mùi vị:
  • Độ cứng: Dược liệu rất cứng và giòn. 
  • Mặt cắt: Khi bẻ ra, bên trong ruột phải đặc, có màu xanh nâu, xanh đen hoặc nâu sậm, bóng loáng như sừng (kính). Đây là đặc điểm quan trọng nhất để phân biệt. Nếu bẻ ra thấy rỗng hoặc màu trắng bệch như bột là hàng kém chất lượng.
  • Mùi vị: Có mùi hơi tanh nhẹ (mùi đặc trưng của côn trùng), vị hơi mặn và chát.

Thời gian thu hoạch

Mùa thu hoạch thường rơi vào tháng 4-5 hàng năm. Người nuôi tằm sẽ nhặt những con tằm bị chết cứng, đem phơi nơi có gió cho khô (phơi âm can) hoặc sấy nhẹ lửa cho đến khi khô hoàn toàn. Sau đó cho vào lọ kín có vôi sống dưới đáy để hút ẩm, tránh mốc mọt.

Bào chế để tránh gây kích ứng

Bạch cương tàm sống có mùi tanh và có thể gây kích ứng, nên trước khi dùng làm thuốc thường phải qua chế biến (Sao chế):

• Sao cám: Rắc cám vào chảo nóng, cho tằm vào đảo đều đến khi cám bốc khói, tằm hơi vàng thì sàng bỏ cám, để nguội.

Sao gừng (Phổ biến nhất): Rửa sạch tằm bằng nước vo gạo, vớt ra để ráo. Tẩm nước cốt gừng rồi sao nhỏ lửa cho đến khi khô, bề mặt vàng và có mùi thơm. Cách này giúp khử mùi tanh và tăng tính ấm cho vị thuốc

Công dụng theo y học cổ truyền

• Vị: Mặn, cay.
• Tính: Bình (không nóng không lạnh).
• Quy kinh: Can (Gan), Phế (Phổi), Tỳ, Vị.
• Công năng: Tức phong chỉ kinh (trừ gió độc, cắt cơn co giật), khu phong hóa đàm (trừ đàm nhớt), giải độc, tán kết (làm tan hạch/u cục).
• Chủ trị các chứng: Trúng phong liệt mặt (méo mồm), động kinh, co giật ở trẻ em (kinh phong), đau họng sưng tấy (phong nhiệt), khản tiếng, các vết sạm nám trên da.

Bài thuốc 1: Chữa liệt dây thần kinh số 7 (Méo miệng, liệt mặt)

• Chuẩn bị: Bạch cương tàm, Toàn yết (Bọ cạp), Bạch phụ tử. Ba vị lượng bằng nhau.
• Cách dùng: Tán thành bột mịn, trộn đều. Mỗi lần uống khoảng 4g – 6g bột thuốc. Chiêu thuốc bằng rượu trắng hâm nóng để dẫn thuốc nhanh hơn. Nếu không uống được rượu, có thể thay bằng nước sắc sinh khương (gừng tươi). Ngày uống 2-3 lần.
• Tác dụng: Trừ phong, thông lạc, giúp cơ mặt mềm ra và hồi phục cử động.

Bài thuốc 2: Chữa viêm họng, mất tiếng, ho đờm

• Thành phần: Bạch cương tàm 6g, khương hoạt 6g, Xạ can (Rẻ quạt) 6g.
• Cách dùng: Sắc với 400ml nước còn 200ml, uống ấm trong ngày.

Dành cho trường hợp họng sưng đau, nuốt khó, tiếng nói khàn đặc do phong nhiệt.

Bài thuốc 3: Trị trẻ em khóc đêm, kinh phong (co giật)

• Thành phần: Bạch cương tàm (Sao vàng) 2 con, Thuyền thoái (Xác ve sầu) 1 cái.
• Cách làm: Tán nhỏ 2 vị thuốc trên thành bột mịn.
• Cách dùng: Hòa với nước sắc lá Bạc hà cho trẻ uống.

Lưu ý: Đây là bài thuốc cấp trị triệu chứng, cần tham khảo liều lượng cụ thể từ thầy thuốc tùy theo độ tuổi và cân nặng của trẻ.

Bài thuốc 4: trị nám, tàn nhang và dưỡng trắng da

Bạch cương tàm chứa hoạt chất ức chế hắc sắc tố, được các cung tần mỹ nữ xưa dùng để làm đẹp. 

• Thành phần: Bạch cương tàm (chọn loại trắng đẹp, không tẩm vôi).
• Cách làm: Tán dược liệu thành bột thật mịn như phấn.
• Cách dùng:
  • Trị nám: Trộn bột với nước ấm hoặc mật ong thành hỗn hợp sệt, đắp lên vùng da nám vào buổi tối.
  • Rửa mặt trắng da: Trộn một ít bột vào sữa rửa mặt hoặc nước vo gạo để rửa mặt hàng ngày. Giúp da sáng dần lên và mờ vết thâm mụn.

Các đối tượng cần kiêng kỵ:

• Người huyết hư, không có phong tà: Những người cơ thể gầy yếu, thiếu máu mà không có triệu chứng co giật hay đờm tắc thì không nên dùng.
• Dị ứng cơ địa: Vì bản chất là côn trùng và nấm, một số người có cơ địa quá mẫn cảm có thể bị dị ứng. Nên thử một lượng nhỏ bôi lên da hoặc uống ít trước khi dùng liều cao.
• Phụ nữ mang thai: Cần thận trọng và hỏi ý kiến bác sĩ, vì thuốc có tính phá kết (làm tan), có thể ảnh hưởng thai khí.

Trên thị trường hiện nay, có tới 70-80% Bạch cương tàm là hàng giả hoặc kém chất lượng. Gian thương thường dùng con tằm chết thường (hoặc dùng thuốc cho chết) rồi lăn qua vôi bột hoặc bột đá để tạo màu trắng đánh lừa người mua. Loại này không những không có tác dụng chữa bệnh mà còn gây hại do tạp chất.

Cách kiểm tra nhanh: Khi mua, hãy bẻ đôi con tằm ra. Nếu thấy ruột bên trong màu đen/xanh nâu và bóng láng như nhựa cứng thì đó là hàng thật (do khuẩn ty nấm phát triển lấp đầy cơ thể). Nếu thấy ruột trắng bệch, bở bục như vôi thì tuyệt đối không mua.

Bạch cương tàm là một ví dụ điển hình cho sự kỳ diệu của Y học cổ truyền: Biến một hiện tượng tự nhiên (tằm bệnh) thành một vị thuốc cứu người quý giá. Với khả năng trị liệu xuất sắc cho hệ thần kinh và da liễu, nó xứng đáng có mặt trong các bài thuốc đặc trị.

(Lưu ý: Thông tin trong bài viết chỉ mang tính chất tham khảo. Việc điều trị các bệnh lý cần có sự thăm khám và chỉ định cụ thể từ bác sĩ chuyên khoa).