Bán hạ bắc - bật mí những công dụng dược liệu trừ đàm, cầm nôn

1.1. Tên gọi và nguồn gốc của dược liệu

Bán hạ bắc có tên khoa học là Pinellia ternata (Thunb.) Breiter, thuộc họ Ráy (Araceae), sở dĩ có tên "Bán hạ" vì cây thường nhú chồi vào giữa mùa hè. Chữ "Bắc" được thêm vào để chỉ nguồn gốc từ Trung Quốc và để phân biệt với cây Bán hạ nam (Củ chóc) mọc phổ biến tại Việt Nam.

Bộ phận dùng: Thân rễ (thường gọi là củ) hình cầu hoặc hình dẹt.

1.2. Đặc điểm nhận dạng

Khác với các loại củ thông thường, củ của loài cây này có những đặc điểm rất riêng biệt:

• Hình dáng: Củ hình cầu hoặc tròn dẹt, đường kính nhỏ chỉ khoảng 1 - 2cm.
• Màu sắc: Mặt ngoài màu trắng hoặc vàng nhạt. Phía trên đỉnh thường có vết sẹo của thân cây lõm xuống, xung quanh chi chít vết sẹo của rễ con (trông như các lỗ nhỏ).
• Thể chất: Cứng, chắc, mặt cắt ngang có màu trắng tinh, nhiều bột.
• Vị: Khi nếm thử (cẩn thận vì có độc), đầu lưỡi sẽ có cảm giác tê cay, ngứa râm ran rất mạnh.

>>> Có thể bạn quan tâm: Bán hạ: Đặc điểm, tác dụng và bài thuốc trị bệnh

Đây là phần quan trọng nhất để tránh nhầm lẫn khi mua thuốc. Trong thực tế, nhiều nơi bán Bán hạ nam nhưng lại gắn mác Bán hạ bắc để bán giá cao, hoặc người dùng tự ý đào củ chóc về dùng gây ngộ độc.

3.1. Theo y học hiện đại

Các nghiên cứu khoa học đã phân tích và tìm thấy trong bán hạ bắc chứa nhiều hoạt chất sinh học quý: Alkaloid, Phytosterol, Acid hữu cơ và các saponin.

Tác dụng thực nghiệm:

• Chống nôn: Hoạt chất trong dược liệu có khả năng ức chế trung khu nôn ở hành tủy. Tuy nhiên, nếu dùng liều quá cao (dạng sống) lại gây nôn (tác dụng 2 chiều).
• Giảm ho, long đàm: Các alkaloid giúp ức chế trung khu ho, đồng thời làm loãng dịch nhầy trong phế quản.
• Giải độc: Một số nghiên cứu cho thấy khả năng giải độc đối với strychnin và acetylcholin.

>>> Xem thêm: sản phẩm có thành phân bán hạ bắc - Hỗ trợ giảm ho, giảm đờm, đau rát họng Bảo Phế bối mẫu hộp 1 chai 125ml

3.2 Theo y học cổ truyền: 

Trong Đông y, đây là vị thuốc được xếp vào nhóm "Hóa đàm hàn".

• Tính vị: Vị cay (tân), tính ấm (ôn), có độc.
• Quy kinh: Vào 3 kinh Tỳ, Vị và Phế.

Công năng chủ trị:

• Táo thấp hóa đàm: Chuyên trị các chứng ho có đờm nhiều, đờm loãng trắng, viêm phế quản mãn tính.
• Giáng nghịch chỉ ẩu: Là dược liệu tốt trong việc cầm nôn do đàm thấp, nôn do thai nghén, hoặc nôn do viêm dạ dày.

Tiêu bĩ tán kết: Chữa các chứng đầy bụng, chướng hơi, hoặc các khối kết hạch (bướu cổ, hạch cổ).

Tuyệt đối không dùng bán hạ bắc dạng tươi (sống) để uống. Trong củ tươi chứa độc tố gây kích ứng niêm mạc cực mạnh. Nếu nhai thử một miếng nhỏ củ tươi, lưỡi và họng sẽ sưng phồng, đau rát, tê dại dẫn đến mất tiếng, thậm chí ngạt thở.

Để sử dụng an toàn, dược liệu này bắt buộc phải qua quy trình bào chế phức tạp để giảm bớt độ cay tê và độc tính. Các dạng bào chế phổ biến bao gồm:

• Thanh bán hạ: Ngâm với phèn chua. Dùng để trị đàm và giải độc.
• Khương bán hạ: Chế với gừng tươi và phèn chua. Gừng giúp giảm tính độc và tăng khả năng cầm nôn, làm ấm tỳ vị. Đây là dạng dùng phổ biến nhất.

Pháp bán hạ: Chế với cam thảo và bồ kết. Dùng cho người suy nhược, ho lâu ngày.

5.1. Bài thuốc trị ho, nhiều đờm (Nhị trần thang)

Đây là bài thuốc nổi tiếng nhất, được coi là nền tảng của các phương thang trừ đàm.

• Thành phần: Bán hạ (chế) 12g, trần bì (vỏ quýt) 12g, phục linh 12g, Cam thảo 4g.
• Cách dùng: Sắc uống.
• Công dụng: Trị ho đờm trắng, ngực đầy tức, buồn nôn, người mệt mỏi.

5.2. Bài thuốc cầm nôn, giải nghén (Tiểu bán hạ thang)

• Thành phần: Bán hạ (chế) 12g, sinh khương (gừng tươi) 20g.
• Cách dùng: Sắc uống, chia nhỏ nhiều lần trong ngày.
• Công dụng: Đặc trị nôn mửa do lạnh bụng, ốm nghén, nôn ra đờm dãi.

5.3. Bài thuốc trị mất ngủ do đàm thấp

Người hay bị đầy bụng, trằn trọc khó ngủ, rêu lưỡi nhớt.

• Thành phần: Bán hạ chế 12g, Kê nếp 12g, Phục linh 12g.
• Cách dùng: Sắc uống trước khi đi ngủ.

5.4. Chữa ong đốt, rết cắn (Dùng ngoài)

Trong trường hợp này có thể dùng củ tươi.

Cách làm: Lấy củ bán hạ bắc tươi, giã nát đắp vào vết cắn (tránh vùng da lành) để giảm đau và tiêu sưng.

6.1. Đối tượng không nên dùng

• Người âm hư, ho khan: Những người bị ho khan không có đờm, ho ra máu, nóng trong người, khát nước, lưỡi đỏ ít rêu (chứng Âm hư phế táo) tuyệt đối không dùng. Do tính vị cay ấm và táo (làm khô), thuốc sẽ làm bệnh nặng thêm.
• Phụ nữ có thai: Mặc dù có thể dùng trị nghén, nhưng phải dùng loại đã chế biến kỹ (Khương bán hạ) và tuân thủ liều lượng của bác sĩ. Dùng sai loại hoặc quá liều có thể ảnh hưởng thai nhi.
• Người bị chảy máu: Các chứng xuất huyết (trừ trường hợp do đàm trệ).

6.2. Tương tác thuốc - kỵ ô đầu

Theo tài liệu cổ (Thập bát phản), Bán hạ bắc phản (kỵ) với vị thuốc ô đầu (Phụ tử). Tuyệt đối không kết hợp hai vị thuốc này trong cùng một đơn thuốc vì có thể sinh ra độc tính chết người.

6.3. Xử lý khi bị ngộ độc

Nếu chẳng may ăn phải củ tươi hoặc uống thuốc chưa chế kỹ gây ngứa, tê lưỡi:

• Dùng gừng tươi (Sinh khương) nhai nát nuốt lấy nước.
• Hoặc dùng nước sắc của Phòng phong, Cam thảo để giải độc.
• Đến ngay cơ sở y tế nếu có biểu hiện khó thở.

Bán hạ bắc có độc không? 

Có. Dược liệu này có độc tính ở mức trung bình. Độc tính tập trung chủ yếu khi còn tươi. Sau khi bào chế với gừng và phèn chua, độc tính giảm đi đáng kể và trở thành thuốc chữa bệnh an toàn.

Uống bán hạ bắc có gây nóng không? 

Có. Vị thuốc này tính ôn (ấm) và táo (khô). Do đó, uống lâu ngày hoặc dùng cho người cơ địa nhiệt có thể gây nóng, khát nước. Cần phối hợp với các vị thuốc mát để cân bằng.

Làm sao biết bán hạ đã được bào chế sạch độc chưa? 

Khi mua về, bạn có thể nếm thử một miếng nhỏ. Nếu chỉ thấy hơi tê nhẹ hoặc không tê thì là đạt chuẩn. Nếu thấy lưỡi tê dại, ngứa rát ngay lập tức thì đó là loại chưa bào chế kỹ, cần phải nấu lại với nước gừng trước khi dùng.

Hy vọng qua bài viết này, bạn đã có đủ kiến thức để phân biệt và hiểu rõ giá trị của vị thuốc này. Đừng quên, trước khi áp dụng bất kỳ bài thuốc nào, hãy tham khảo ý kiến của bác sĩ chuyên khoa để đảm bảo an toàn cho sức khỏe của bản thân và gia đình.