Ba đậu: Đặc điểm, phân bố, dược lý và lưu ý khi sử dụng

Tên khoa học: Croton tiglium L.

Họ: Euphorbiaceae (Thầu dầu)

Tên phổ biến: Ba đậu, Bã đậu, Ba đậu tàu, Lão dương tử, Ba nhân, Mần để, Hoắt, Phổn, Để, Đết, Mạy vắt (Tày), Pụt tau (Dao), San to yà (HMông)

Ba đậu là giống cây mọc hoang được trồng phổ biến ở miền Bắc Việt Nam. Chúng có những đặc điểm như sau:

Loại cây: Ba đậu là cây thân gỗ nhỡ.

Thân: Cây cao trung bình 3 - 6 m.

Lá: Có hình dáng thon dài (ngang 4 - 5 cm, dài 6 - 8 cm) với phần đầu nhọn. Chúng có cuống nhỏ, mọc so le trên cành. Màu sắc thường thấy là xanh lá, một số lá trên thân có màu đỏ nâu.

Hoa: Mọc thành chùm tập trung nhiều ở đầu cành. Phân bố hoa đực ở trên đỉnh, hoa cái ở phía dưới.

Quả: Có nang, màu vàng nhạt, dài khoảng 2 cm, khi chín tách ra làm ba mảnh vỏ. Bên trong là các hạt màu nâu xám, vỏ cứng, dài 1 cm, rộng 0,4 - 0,6 cm.

>>> Xem thêm: Áp nhĩ cần: Đặc điểm, phân bố và công dụng

Ba đậu ban đầu là cây mọc hoang, được thuần giống trồng nhiều ở miền Bắc Việt Nam. Chúng sinh trưởng tốt ở những nơi có độ ẩm cao. Phương pháp nhân giống phổ biến là gieo giống bằng hạt hoặc cấy cây con. Cây ba đậu có thể trồng xen canh với khoai lang, lúa mì, rau nước,...

Ở Việt Nam: Cây ba đậu được trồng nhiều tại các tỉnh Trung Bộ và miền núi phía Bắc như Thái Nguyên, Bắc Cạn, Hà Giang,...

Trên thế giới: Cây ba đậu mọc nhiều ở một số nơi tại Trung Quốc như Hồ Bắc, Hồ Nam, Tứ Xuyên, Vân Nam, Quảng Tây, Quảng Đông,...

Ba đậu có tính tẩy rất mạnh. Dầu ba đậu khi tiếp xúc với da sẽ gây cảm giác bỏng nóng, gây phồng tạo mụn nước. Nếu uống chỉ một  giọt thì sẽ dẫn đến kết quả là đi ngoài đến 5 - 10 lần trong chỉ một giờ.

Khi tăng liều lên, chỉ cần hai giọt dầu ba đậu cũng có thể dẫn đến nhiều triệu chứng nghiêm trọng như ra nhiều mồ hôi, nôn mửa và đi ngoài liên tục. Kể cả liều nhỏ nếu dòng liên tục thì ba đậu cũng gây ngộ độc.

Ba đậu là dược liệu được dùng trong cả Đông và Tây y. Tuy nhiên, ứng dụng và cách sử dụng lại không giống nhau.

Theo Đông y,ba đậu là dược liệu có tính nóng, vị cay. Chúng góp mặt trong các bài thuốc trục đờm, tả hàn tích và hành thủy.

Trong Tây y, dầu ba đậu được sử dụng như thuốc lùa bệnh dùng khi viêm phế quản, viêm phổi, đau ruột và tê thấp. Ngoài ra, dầu ba đậu cũng được dùng để trị táo bón nặng nhưng dần ít được kê đơn do tính chất nguy hiểm.

Một số phương thuốc sử dụng ba đậu:

• Chữa viêm niêm mạc dạ dày cấp tính: Chuẩn bị ba đậu 1g, cát cánh 3g, bối mẫu 3g. Nghiền tất cả nguyên liệu thành bột rồi chiêu với nước ấm.
• Chữa thủy thũng: Chuẩn bị ba đậu 0,2g, hạnh nhân 3g và đậu xanh. Chế thành viên để uống khoảng 3 - 6 viên cho đến khi lợi tiểu, nhuận tràng.
• Chữa bạch hầu: Lấy khoảng 0,5g ba đậu để xay nhuyễn, đặt lên miếng gạc để dán lên trong 6 - 8 giờ rồi lấy ra. Sau đó, dùng kim đã tiệt trùng để đâm thủng rồi lau khô dịch lỏng.
• Chữa tắc nghẽn thanh quản: Chuẩn bị bột ba đậu, mạch nha và hồng khúc mỗi loại 45g. Dùng dụng cụ thổi hỗn hợp bột vào khoang họng người bệnh rồi chờ xem hiệu quả trong 2 - 3 giờ. Lặp lại phương pháp này trong khoảng 2 - 3 ngày (mỗi ngày không quá ba lần thổi) cho đến khi triệu chứng giảm hẳn.
• Chữa hen suyễn: Nhồi hạt ba đậu vào một quả táo để hấp cách thủy trong khoảng 40 - 50 phút. Tùy thể trạng và tình trạng bệnh mà ăn khoảng 1 - 2 quả mỗi ngày.

Chữa viêm ruột cấp tính: Sơ chế hạt ba đậu chỉ giữ nhân rồi nướng trên lửa đến khi chuyển đen hoàn toàn. Nghiền khoảng 20g hạt trộn cùng 20g sáp ong vo thành khoảng 80 viên nặng tầm 0,15g. Người lớn dùng khoảng 4 viên / ngày, trẻ em 5 - 15 tuổi dùng khoảng 1 viên / ngày.

Lưu ý khi dùng dược liệu: Thông tin về ba đậu được cung cấp trong bài viết này mang giá trị tham khảo. Bạn nên hỏi ý kiến của chuyên gia / bác sĩ / dược sĩ để sử dụng dược liệu sao cho an toàn, hiệu quả nhất.